سلام دکتر

مطابق آمارهاي موجود از 136 ميليون تولد نوزاد در سال، حدود 4 ميليون در طول ماه اول عمر مي‌ميرند كه حدود 98 درصد از آنها در كشورهاي كم‌توسعه و فقير متولد شده‌اند. اين در حالي است كه مطالعات اخير نشان مي‌دهد، اگر تمام مادران اين نوزادان ظرف يك ساعت اول تولد و منحصرا شيرخوارشان را تا 6 ماه با شير خود تغذيه كنند، جان يك ميليون، از 4 ميليون نوزاد، حفظ مي‌شود.

براي اولين‌بار محققان در منطقه روستايي غنا دريافتند نوزاداني كه تغذيه با شير مادر را در ساعت اول تولد شروع مي‌كنند، احتمال بقاي آنها در دوره نوزادي بيشتر از نوزاداني است كه شير مادر را به موقع شروع نمي‌كنند. در واقع نوزاداني كه تغذيه با شير مادر را پس از 24 ساعت اول تولد شروع مي‌كنند، احتمال مرگشان نسبت به نوزاداني كه شير مادر را ظرف ساعت اول شروع كرده‌اند 5‌/‌2 برابر بيشتر است.

همچنين در اين مطالعه مشخص شد، احتمال مرگ نوزاداني كه با غذاهاي جامد يا شيري به جز شير مادر در ماه اول تغذيه شده‌اند، به شيرخواراني كه منحصرا با شير مادر تغذيه مي‌شوند 4 برابر بيشتر است و در نهايت نتيجه‌گيري شده است، اگر تغذيه انحصاري با شير مادر از روز اول تولد شروع شود از 16 درصد مرگ نوزادان و اگر تغذيه انحصاري با شير مادر در ساعت اول تولد شروع شود، از 22 درصد مرگ آنها پيشگيري مي‌شود.

وقتي بلافاصله بعد از تولد نوزادان سالم در تماس پوست به پوست با شكم و قفسه سينه مادر قرار مي‌گيرند، توانايي‌هاي قابل توجه خود را بروز مي‌دهند. اكثرا ضمن هوشيار بودن، عضلات گردن، شانه و ران آنها آنقدر قوي است كه مي‌توانند بخزند و با لمس ملايم مادر تحريك شوند، از روي شكم مادر، خود را به پستان‌هاي او برسانند و شروع به مكيدن پستان كنند. پس از رسيدن به پستان، اولين تماس ملايم دست نوزاد يا سر او با پستان مادر، سبب تحريك ترشح اكسي توسين در مادر مي‌شود. سپس نوزاد نوك پستان را بوييده و بالاخره در دهان مي‌گيرد و تغذيه را شروع مي‌كند. اين توالي وقايع براي بقاي نوزاد حائز اهميت است.

در اين ميان كاركنان بهداشتي ـ درماني به مادر كمك مي‌كنند تا نحوه بغل كردن، پستان گرفتن، روش صحيح تغذيه و ديگر مهارت‌هاي مورد نياز را ياد بگيرد.

به طور كلي تماس پوست به پوست مادر و نوزاد پس از تولد و شروع تغذيه با شير مادر ظرف ساعت اول فوايد بسيار زيادي دارد. از جمله اين كه:

نوزاد آغوز را به عنوان اولين تغذيه دريافت مي‌كند كه مايع طلايي يا هديه زندگي ناميده مي‌شود. آغوز يا كلستروم نه‌تنها سرشار از مواد مغذي است، بلكه حاوي مواد ايمني‌بخش است كه به عنوان اولين واكسن نوزاد محسوب مي‌شود و او را در برابر بيماري‌ها محافظت و به تنظيم سيستم ايمني در حال تكامل نوزاد نيز كمك مي‌كند. همچنين آغوز حاوي فاكتورهاي رشد است كه به تكامل و عملكرد موثر روده نوزاد كمك مي‌كند. بعلاوه سبب جلوگيري از ورود عوامل بيماري‌زا و حساسيت‌زا به بدن نوزاد مي‌شود. آغوز سرشار از ويتامين A است كه به حفاظت از چشم‌ها و كاهش عفونت‌ها كمك مي‌كند، عمل دفع را در نوزاد تحريك و به خروج موادي كه سبب زردي نوزاد مي‌شوند، كمك مي‌كند. مقدار آغوز گرچه در ساعات اوليه كم است، ولي مي‌تواند نياز نوزاد را برطرف كند.

از طرف ديگر برقراري تماس پوست به پوست در ابتداي عمر تضميني براي تحريك غريزه عاطفي و دادن گرما و عشق و احساس امنيت و سبب ارتباط بيشتر مادر با نوزاد خواهد شد.

نوزاد توسط تماس پوست به پوست گرم مي‌شود و لمس او توسط مادر تحريك خوبي براي رشد و تكامل عصبي (Neurodevelopmental) است كه بويژه براي نوزادان كوچك و كم‌وزن هنگام تولد اهميت دارد. در چنين شرايطي نوزاد كاملا هوشيار است و با تنش و استرس كمتر، گريه كمتري داشته و آرام‌تر است و تنفس و ضربان قلب او پايدارتر و ميزان قند خون وي نيز بالاتر است.

نوزاد ابتدا در معرض باكتري‌هاي بدن مادر كه اكثرا براي او مضر نيستند، قرار مي‌گيرد و با عوامل ايمني موجود در شير مادر حفاظت مي‌شود. باكتري‌هاي بدن مادر جايگزين باكتري‌هاي روده و پوست نوزاد مي‌شود و با باكتري‌هاي مضرتر كاركنان بهداشتي و محيط رقابت مي‌كند و لذا از بروز عفونت‌هاي ناشي از آنها پيشگيري مي‌كند.

نكته جالب اين است كه زود شروع كردن تغذيه با شير مادر به توليد شير كافي براي تغذيه بعدي كمك مي‌كند و ضمن تماس با مادر، رفلكس مكيدن نوزاد كه در ساعت اول بخصوص 20 تا 30 دقيقه اول بسيار قوي است، براي گرفتن صحيح پستان به كار مي‌اندازد.

به طور كلي تماس پوستي زودرس مادر و نوزاد منجر به افزايش قابل توجه ميزان تغذيه با شير مادر و طول مدت شيردهي در جامعه مي‌شود. بررسي‌ها نشان مي‌دهند، تماس پوست به پوست مادر و نوزاد و شيرخوردن بلافاصله بعد از تولد، سبب افزايش طول متوسط تغذيه با شير مادر به مدت 5‌/‌2 سال مي‌شود. از طرفي ديگر تماس با نوزاد رفلكس اكسي توسين (هورمون عشق) را در مادر تحريك مي‌كند. اين موضوع به دلايل بسياري اهميت دارد از جمله اين‌كه: تماس پوستي، لمس كردن، به دهان گرفتن و مكيدن پستان و ضربات وارد شده به رحم مادر توسط شيرخوار، سبب انقباض رحم مي‌شود كه اين امر به خروج سريع‌تر جفت و كاهش خونريزي و پيشگيري از كم‌خوني مادر پس از زايمان، كمك مي‌كند. در ضمن اين فرآيند سبب تحريك عصب واگ و آزاد كردن 19 هورمون مختلف گوارشي از قبيل انسولين، كوله سيستوكينين و گاسترين مي‌شود كه 5 تا از اين هورمون‌ها سبب رشد ويلوزيته‌هاي مادر و كودك و افزايش سطح جذب در هر نوبت تغذيه مي‌شود. همچنين مادران با اولين تماس با نوزادان خود لذتي بي‌نظير و باورنكردني را تجربه مي‌كنند و رابطه (bonding)‌ بين مادر و نوزاد از همين جا آغاز مي‌شوند كه پدران نيز اغلب در اين لذت سهيم مي‌شوند و در نهايت هم اين موضوع در مادر سبب خواب‌آلودگي خفيف، شادي، افزايش آستانه درد و احساس افزايش عشق به فرزند و موجب آرامش و راحتي مادر مي‌شود.

روي هم رفته تماس پوست مادر و نوزاد و تغذيه اوليه با آغوز با كاهش مرگ و مير در ماه اول عمر، افزايش تغذيه انحصاري با شير مادر و افزايش طول مدت تغذيه با شير مادر در ماه‌هاي بعد ارتباط دارد كه منجر به ارتقاي سلامت و كاهش مرگ و ميرهاي بعدي در كودكان مي‌شود.

از چند سال قبل در مقالات علمي اشاره به اين پديده شده است وليكن براي اولين بار در سال 2005 در كتاب نوزادان Care of the High-Risk Neonate ،TextBook توصيه به استفاده از روش خزيدن به طرف پستان در شروع تغذيه با شير مادر شده است. بهترين مكان براي نوزاد در مرحله انتقالي از رحم مادر به محيط خارج رحمي، قرار دادن وي روي شكم يا سينه مادر است و خزيدن به طرف پستان مادر (Breast Crawl) يك عمل و رفتار غريزي است كه نوزادان طبيعي (حدود 90 درصد از نوزادان در هنگام تولد) قادر به انجام اين عمل هستند.

به طور كلي نوزاداني كه متولد مي‌شوند به علت داشتن غرايز بسياري قادر به خزيدن به طرف پستان هستند. حس بوييدن، ديدن و چشيدن به نوزاد در جستجو و يافتن پستان كمك مي‌كند و از طرفي قدرت شنيدن و برقراري تماس پوست به پوست ضمن احساس آرامش و لذت، محيط مناسبي را براي او ايجاد و با توانايي در انجام حركات مناسب در صورت و دهان و اندام‌هاي فوقاني و تحتاني وي را قادر به خزيدن به طرف پستان مادر و مكيدن آن مي‌كند. در ضمن با قرار گرفتن نوزاد روي قفسه سينه مادر، خود مادر نيز عامل مهمي در آراستن و ساماندهي تحريكات بويايي، بينايي، شنوايي و ادامه تماس در نوزاد است.

حس بويايي در نوزاد نقش بسيار مهم و راهنماي خوبي در يافتن پستان مادر دارد. بوي پستان محرك قوي در گرفتن نيپل است. به همين دليل نوزادان بلافاصله بعد از تولد پستان نشسته مادر را بر پستان شسته شده ترجيح مي‌دهند، زيرا همراه با ترشح شير وكلستروم، نيپلو آرئول با توانايي در توليد ماده‌اي (شبيه يك فرومن) با بوي مخصوص شبيه به بوي مايع آمنيوتيك كه براي نوزاد آشناست سبب جلب توجه وي به طرف پستان مي‌شود، به طوري كه نوزاد به پد آغشته شده به پستان مادر نيز جلب خواهد شد، بنابراين استفاده از خوشبوكننده زير بغل در مادر و شستن بي‌مورد پستان وي سبب اختلال در يافتن آن توسط نوزاد خواهد شد، در ضمن حس بويايي در پستانداران ديگر نيز مشابه است به طوري كه بعضي از پستانداران بلافاصله بعد از تولد با كمك پوزه خود و آغشته كردن پستان با مايع آمنيوتيك، سبب تشويق به يافتن و گرفتن پستان در نوزاد خود مي‌شوند. تحريكات بويايي در نوزاد ضمن برقراري آرامش در وي، سبب شناسايي نوزاد خود توسط مادر نيز مي‌شود، به طوري كه چند ساعت بعد از تولد مادر قادر است فقط با كمك حس بويايي و لمس، نوزاد خود را از سايرين تشخيص دهد.

نوزادان مي‌توانند با وجود ديد كم، چهره مادر خود را تشخيص بدهند و اغلب از اين عمل لذت مي‌برند. تلاقي نگاه مادر و نوزاد بسيار زيباست كه حاصل اشتياق مادر و توانايي نوزاد در انجام آن است، نوزاد با خيره شدن به صورت مادر در حافظه خود، چهره وي را به خاطر مي‌سپارد، به طوري كه پس از 4 ساعت از تماس اوليه وي قادر به تشخيص تصوير صورت مادر خود از ساير مادران است. نوزاد بلافاصله بعد از تولد چشم‌هايش را كاملا باز مي‌كند و قادر به ديدن تصاوير نزديك بخصوص تصاوير تيره در زمينه روشن است (مانند نيپل) به اين منظور رنگ هاله پستان مادر نيز براي نوزاد يك راهنماي خوب در گرفتن پستان است.

نوزاد با داشتن حس چشايي آشنا شده از قبل با مزه مايع آمنيوتيك دست و انگشتان خود و سپس پستان مادر را كه حاوي ماده ليپيدي شبيه به مايع آمنيوتيك است، مي‌مكد.

صداي مادر به حالت آكوستيك از محيط مايع آمنيوتيك به جنين رسيده و عكس‌العمل وي را باعث مي‌شود. تعداد ضربان قلب نوزاد و جنين با شنيدن صداي مادر آهسته‌تر مي‌شود، حتي ريتم ضربان قلب مادر نيز مي‌تواند سبب آرامش در نوزاد شود، به طوري كه ضربان قلب حدود 70 در دقيقه مادر در روزهاي اول تولد نه فقط سبب آرامش نوزاد مي‌شود، بلكه از كاهش وزن بعد از تولد در نوزاد جلوگيري مي‌كند. صداي مادر سبب نمو سايكولوژيك نوزاد و بهبود رشد وي مي‌شود و در ضمن روي رشد مغز نيز اثر مي‌گذارد.

نوزادان از زمان زندگي در دوران داخل رحمي صداي مادر را مي‌شنوند و به خاطر مي‌سپارند و مي‌توانند صداي مادر خود را از صداي مادران ديگر تشخيص دهند و حتي حدود 80 درصد از آنها نيز مي‌توانند صداي پدر خويش را نيز به خاطر بسپارند. نوزادان صداي مادر را دوست دارند و با شنيدن آن به مدت طولاني‌تري پستان را مي‌مكند. به دليل طبيعي بودن صداي مادر كه يك عامل مهم در تحريك آرام براي نوزاد در رحم بوده و به آن عادت كرده است، گذاشتن وي روي قفسه سينه مادر بلافاصله بعد از تولد فرصت مناسبي خواهد بود كه مجددا صداي مادر را بشنود و از طرفي اين عمل سبب تحريك و تكامل شنوايي در مرحله انتقال زندگي داخل رحمي به محيط خارج رحمي است.

تماس پوست به پوست نوزاد با مادر سبب فوايدي از قبيل ايجاد آرامش در هر دو، كمك به ثبات ضربان قلب و تنفس در نوزاد، كمك به نگهداري دماي مناسب براي نوزاد، ايجاد ثبات متابوليكي در ميزان قند خون و تعادل سطح اسيد و باز، كاهش گريه در شيرخوار كه منجر به كاهش استرس و مصرف انرژي كمتر خواهد شد، تشويق به ارتباط بيشتر مادر به نوزاد، آزاد كردن اكسي توسين در مادر، موفقيت زود هنگام و طولاني‌مدت در تغذيه با شيرمادر است.

از طرفي تماس نوزاد با مادر بلافاصله بعد از تولد سبب كلونيزه شدن مجاري گوارشي شيرخوار با ژرم‌هاي طبيعي بدن مادر (پوست و روده) به جاي عوامل بيماريزاي موجود در محيط و تماس با كاركنان بهداشتي مي‌شود كه در نهايت منجر به كاهش بيماري‌هاي عفوني خواهد شد.

تماس زودرس مادر و نوزاد غير از رساندن مواد غذايي از پستان مادر و تقويت سيستم ايمني نوزاد، سبب توليد شير بيشتر در روزهاي بعد خواهد شد. همچنين دفع سريع‌تر مكونيوم و كاهش زردي نوزادي نيز از فوايد ديگر تماس زود هنگام نوزاد با مادر است.

ترشح اكسي‌توسين در تماس پوستي مادر با نوزاد در مغز نوزاد نيز ترشح شده و سبب تحريك ترشح 19 هورمون گوارشي ازجمله انسولين، گاسترين، كوله سيستوكينين و... مي‌شود كه در رشد ويلي‌هاي روده و در نتيجه جذب بهتر شير موثر است.

هوشياري و فعاليت مغزي: بعد از تولد نوزاد سالم عموما هوشيار و آرام است و هنگامي كه بلافاصله بعد از تولد روي سينه مادر قرار گيرد شروع به جستجو در اطراف خواهد كرد و سپس طي مدت 150 دقيقه بعد از تولد به خواب مي‌رود.

نوزادان از روي شكم مادر به طرف پستان كشانيده مي‌شوند، همچنين از طرفي با ايجاد ضربات و فشار پاهاي خود به شكم مادر سبب كمك به خروج جفت و كاهش خونريزي از رحم مادر مي‌شوند.

نوزادان با حركات افقي در اندام‌هاي فوقاني به صورت بالا و پايين بردن بازو، به طرف جلو مي‌روند و توسط ضرباتي كه با دست خود به نيپل مادر مي‌زنند كمك به برجسته كردن و بيرون آمدن آن مي‌كنند كه اين موضوع سبب سهولت در گرفتن پستان مي‌شود. در ضمن با ماساژ پستان و سپس مكيدن آن، مقدار زيادي اكسي‌توسين از غده هيپوفيز ترشح مي‌شود كه اين عمل سبب توليد پرولاكتين و توليد شير نيز مي‌شود.

معمولا طي 30 تا 40 دقيقه بعد از تولد، نوزادان شروع به حركاتي در دهان به صورت ليسيدن لب‌ها و مكيدن مچ و انگشتان دست مي‌كنند. بررسي‌ها نشان مي‌دهند، پس از موفقيت در گرفتن پستان، آنها اولين دفعه به مدت 20 دقيقه پستان مادر را مي‌مكند.

براي اين منظور بلافاصله بعد از تولد و بعد از اين‌كه نوزاد گريه كرد و تنفس را شروع كرد، بهتر است دست‌هاي همراهان و پرسنل اتاق زايمان قبل از تماس با نوزاد با آب و صابون شسته شود.

سپس بدن نوزاد با حوله نرم و گرم به استثناي دست‌هاي او (براي بوييدن و ليسيدن توسط خود نوزاد) خشك شود.

نوزاد به مادر نشان داده شود و ابتدا تماس گونه به گونه حتي به مدت كوتاه (فرصتي براي بوسيدن توسط مادر يا رساندن پيغام الهي ( اذان ـ Holy message) انجام شود.

نوزاد به روي شكم بين 2 پستان مادر و در تماس پوست به پوست به صورت لخت قرار داده شود و سپس هر دو با يك پوشش پوشانيده شوند.

در اين شرايط در صورت ممكن سر مادر توسط بالش كمي بالاتر قرار گيرد تا تماس چشمي بهتري با نوزاد داشته باشد.